زرتشت افسانه یا واقعیت؟

 در مورد شخصیت‎ها و چهره‎های تاریخی کمتر کسی را می‎توان یافت که مانند زرتشت چهره معمایی و مبهمی داشته باشد. شخصیت حقیقی او آن‌قدر مبهم است که برخی از پژوهش‎گران او را اختلافی‎ترین چهره تاریخ می‎دانند چرا که هم در تاریخ تولد و هم در محل تولد او، اختلافات‌های فراوانی به چشم می‎خورد که اصلاً قابل جمع نیستند و هم در شخصیت واقعی او مباحث و داستان‎ها و اقوال متفاوت و متضادی وجود دارد، به همین جهت گروهی از محققان و نویسندگان در تاریخی بودن شخصیت وی، ‎شک و تردید دارند و شخصیت او را نیز مانند جمعی از بزرگان و قهرمانان ادوار باستانی، افسانه‎ای دانسته‎اند، ولی غالب محققان و دانشمندان معتقدند که زرتشت وجود تاریخی داشته و مولود افسانه و یا زاییده فرهنگ ساسانی نیست.

در مورد تاریخ پیدایش زرتشت اختلاف آرا و روایات تاریخی به قدری شدید است که اصلاً نمی‎شود بین آن‌ها جمع کرد. این اقوال از 600 سال قبل از میلاد مسیح تا 6000 سال پیش از میلاد، دور می‎زند. اما بر اساس نظریه مشهور، زرتشت در سال 660 قبل از میلاد به دنیا آمد و در 630 قبل از میلاد (در سن 30 سالگی) به پیامبری مبعوث شد. ایشان در سال 583 ق.م در سن 77 سالگی در آتشکده‎ای در بلخ (افغانستان)، توسط لشکر قومی مهاجم به شهادت رسید. (توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، سمت، مؤسسه فرهنگی طه و مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اول، 1379، ص63)

▪ امّا در مورد شخصیت حقوقی زرتشت از باب نمونه به این اقوال، اشاره می‎شود:

اغلب مورخان اسلامی مانند: طبری،( تاریخ طبری، چاپ قاهره، ج اول، ص 282 و 402 و 403) بلعمی، (تاریخ بلعمی، چاپ کیان پور نسخه دهخدا، ص206) ابن‌اثیر (ابن‌اثیر، الکامل فی‌التاریخ، چاپ مصر/1/145 و 146) و میرخواند (روضةالصفاء شرح حال گشتاسب) زرتشت را پیامبر ندانسته، بلکه او را شاگرد ارمیای نبی یا عزیر نبی، دانسته‎اند.

برخی از مورخان اسلامی مانند: مسعودی، (مروج‌الذهب، چاپ مصر/1/229) دینوری، (الاخبارالطول، ص28) حمزه اصفهانی، (تسنی ملوک‌الارض والانبیاء، ص27) ابوریحان بیرونی (ترجمه الآثارالباقیه، ص25) و مؤلف تبصره‌العوام بر این اعتقادند که زرتشت پیغمبر ایرانیان باستان بوده است.

بعضی از نویسندگان فرهنگ فارسی، زرتشت را همان ابراهیم خلیل علیهم‌السلام دانسته‎اند! (اسدی، لغت فرس، چاپ تهران، ص 7)

به هر حال در قرآن مجید هیچ‌جا سخنی از زرتشت و پیامبری او و یا کتاب اوستا که منسوب به اوست نیامده است. لکن تنها یک بار لفظ «مجوس» در قرآن آمده است و واژه المجوس در زبان عربی به زرتشتیان اطلاق می‎شود. آیه هفدهم سوره حج آن‌ها را در کنار پیروان ادیان دیگر قرار داده و می‎فرماید: «ان الذین آمنوا و الذین هادوا والصابئین والنصاری و المجوس والذین اشرکوا ان‌الله یفصل بینهم یوم‌القیامة: آنان که ایمان آوردند و آنان که یهودی شدند و صابئان و نصاری و مجوس و آنان که شرک ورزیده‎اند، خداوند روز قیامت میان آنان حکم می‎کند.» (مائده/105)

در این آیه مردم به سه فرقه تقسیم شده‎اند:

1. مؤمنان (مسلمانان)؛ 2. اهل کتاب؛ که عبارتند از: یهود، نصاری (مسیحیان)، صابئان و مجوس؛ 3. مشرکان.

این سه فرقه با ذکر اسم موصول «الذین» از هم جدا شده‎اند؛ ولی چهار گروه اهل کتاب، با حروف وصل «و» به هم پیوسته‎اند. بنابراین «مجوس» از مشرکان مجزا شده و در ردیف یهود، نصاری و صائبان قرار گرفته است.

البته آیه دیگری (حر عاملی، محمدبن حسن، وسایل‌الشیعه، تهران، چاپ آل‌البیت/11/96 و/ 15/126) هم در قرآن هست که هرچند به‌صورت صریح در آن از مجوس نام برده نشده است، ولی طبق شأن نزولی که نقل گردیده، آیه درباره مجوس می‎باشد.

در حدیثی به این شأن نزول آیه اشاره می‎شود؛ از امام صادق علیه‌السلام از «مجوس» سؤال گردید که آیا پیامبری داشته‎اند یا نه؟ امام علیه‌السلام فرمود: آیا به تو نرسیده نامه‎ای که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم به مردم مکه نوشتند و آنان را به اسلام دعوت کرده بود و اگر اسلام نپذیرفتند، آماده جنگ شوند و مردم مکه در پاسخ نوشتند از ما هم جزیه بگیر و ما را به حال خود بگذار تا هم‌چنان بت‎ها را بپرستیم. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در پاسخ آن‌ها نوشت من غیر از اهل کتاب از کس دیگری جزیه نمی‎گیرم. در جواب دوباره نوشتند آیا تو گمان می‎کنی جزیه را فقط از اهل کتاب دریافت می‎داری، در صورتی که از مجوسیان «هجر» نیز جزیه گرفته‎ای؟

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم پاسخ داد: مجوسیان پیغمبری داشتند که او را کشتند و کتابی نیز داشتند که آن‌را سوزاندند. پیغمبر آنان کتاب خود را بر روی دوازده هزار پوست گاو نوشته بود. (حر عاملی، وسایل‎الشیعه، کتاب الجهاد، باب 49، حدیث 7؛ توحید صدوق، چاپ مکتبیةالصدوق، ص 306)

در روایت دیگر آمده: «اشعث‌بن قیس کندی، از امام علی علیه‌السلام سؤال کرد: چرا با «مجوس» مانند اهل کتاب معامله می‎کنید و از آن‌ها جزیه می‎گیری و حال آن‌که نه برای آن‌ها کتابی نازل شده و نه پیغمبری برای آن‌ها مبعوث شده است؟ امام علی علیه‌السلام فرمود: ‌آن‌ها کتابی داشته‎اند، خداوند پیامبری در میان آن‌ها مبعوث فرمود و...» (طباطبایی، المیزان (ترجمه)/14/505)

برخی از مفسران شیعه هم قائل‌اند که مجوسیان اهل کتاب هستند، مرحوم علامه طباطبایی قدس‌سره در المیزان تصریح دارند که مجوسیان دارای کتاب بوده‎اند. (همان/3/481 و 482) لکن در جای دیگر احتیاط می‎کنند و می‎فرمایند: روایات هر چند مجوس را اهل کتاب خوانده که لازمه‎اش آن است که این ملت نیز برای خود کتابی داشته باشد... لکن قرآن هیچ متعرض وضع مجوس نشده و کتابی برای آن‌ها نام نبرده و کتاب اوستا که فعلاً در دست مجوسیان است، نامش در قرآن نیامده... و کلمه اهل کتاب هر جا در قرآن ذکر شده، مراد از آن یهود و نصاری است که خود قرآن برای آنان کتابی نام برده که خدای تعالی برای ایشان نازل کرده است. (طوسی، خلاف/9/199 کتاب الجزیه)

جمعی از بزرگان و فقها از روی مدارک معتبر «مجوس» را اهل کتاب دانسته‎اند. (همان)

شیخ طوسی در کتاب خلاف می‎نویسد: «المجوس کان لهم کتاب ثم رفع عنهم... دلیلنا اجماع الفرقه و أخبارهم.» (الهامی، داود، مقاله‎ آیه از مجله تخصصی کلام اسلامی، شماره 32؛ ص 60 ـ 63)

بنا بر آن‌چه گذشت، جای شک و تردید باقی نمی‎ماند که مجوس از نظر فقها و صاحب‌نظران یا به‌طور مسلم اهل کتاب‌اند یا لااقل محتملاً اهل کتاب بوده‎اند. اما این‎که آیا پیامبر مجوس همان زرتشت است یا خیر؟ در این مسئله اختلاف است آن‌چه معروف و مشهور است آن است که اکثر محققین و مورخین بر این عقیده‎اند که زرتشت همان پیامبر مجوس است و هر جا سخن از قوم مجوس گفته‌اند، زرتشت را قرین آن کرده‎اند و ادعا نموده‌اند که بنیان‎گذار این دین و پیغمبر این آئین، زرتشت بوده است، لکن برخی دیگر از محققین به این نظریه به دیده شک نگریسته‎ و حتی منکر این شده‎اند که پیامبر مجوسیان «زرتشت» بوده است.

منبع: مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه